ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਬੰਬੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾਊਂ ਬੰਬੀ ਦਾ ਠੰਢੜਾ ਪਾਣੀ ਕਲ-ਕਲ ਕਰਦਾ ਵਗਦਾ ਸੀ ਪੈਲੀ ’ਚ ਜਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਝੂਮ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਕਿੰਨਾ ਜੀਅ ਲਗਦਾ ਸੀ ਤੂਤਾਂ ਵਾਲੀ ਬੰਬੀ ਥੱਲੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰੇਹ ਬੁਝਾਉਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਖੇਤ ਰੋਟੀ ਦੀ...
Advertisement
ਦਸਤਕ
11 ਮਈ ਦੇ ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਮਿੱਠੜਾ ਸ਼ਾਇਰ ਪਾਤਰ ਸਦਾ ਲਈ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਾਤਰ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਆਖ਼ਰੀ ਮਿਲਣੀ ਸੀ। ਇਹ ਲਿਖਦਿਆਂ ਕਲਮ ਕੁਰਲਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਵੈਣ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਨੇ ਤੇ ਕੋਰੇ...
ਪਿੰਡੋਂ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਫੋਨ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਖੀਰ ’ਚ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ, ‘‘ਵੀਰ, ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਵਾਉਣੈ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ। ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਜਾਈਂ।...
ਲੈਮਜ਼ਡੌਰਫ਼ (ਪੋਲੈਂਡ) ਵਿਚਲੇ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਹਡ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਅਚਾਨਕ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਗਿਆ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀ ਚਾਰ ਖ਼ਾਲੀ ਬਾਲਟੀਆਂ ਚੁੱਕੀ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦੋ ਬਾਲਟੀਆਂ। ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਾਰਪੋਰਲ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਬ੍ਰਿਲਕ੍ਰੀਮ ਬੁਆਇਜ਼’ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ (ਦਾਡ਼੍ਹੀ ਸੈੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਬ੍ਰਿਲਕ੍ਰੀਮ ਕਰ ਕੇ)। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ: ‘‘ਉਹ ਬ੍ਰਿਲਕ੍ਰੀਮ ਬੁਆਇ ਇੱਕ ਜਰਮਨ ਗਾਰਡ ਦੇ ਨੇਡ਼ੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਸੁਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਜਰਮਨ ਗਾਰਡ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਬੋਲਿਆ ਜੋ ਦਬਕਾ ਮਾਰਨ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਲਕ੍ਰੀਮ ਬੁਆਇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਣੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਦਬਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਗਾਰਡ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਈਫਲ ਦੀ ਬੱਟ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀ ਦੇ ਖੱਬੇ ਮੋਢੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੀ। ਬੱਟ ਖਾ ਕੇ ਉਹ ਫ਼ੌਜੀ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਲਡ਼ਖਡ਼ਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫਡ਼ੀਆਂ ਦੋ ਦੋ ਬਾਲਟੀਆਂ ਗਾਰਡ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਕੰਨਾਂ ’ਤੇ ਠਾਹ ਮਾਰੀਆਂ। ਗਾਰਡ ਨੇ ਉੱਚੀ ਸਾਰੀ ਚੀਕ ਮਾਰੀ। ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਰਾਈਫਲ ਤਾਣ ਕੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਦਰਜਨ ਦੇ ਕਰੀਬ ਬ੍ਰਿਲਕ੍ਰੀਮ ਬੁਆਇਜ਼ ਦੌਡ਼ ਕੇ ਉੱਥੇ ਆ ਗਏ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਗਾਰਡ ਦੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।’’ * * * ਐਪੀਨਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੈਂਪ ਤੋਡ਼ਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚੋਂ 575 ਭਾਰਤੀ ਬਚ ਨਿਕਲੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚੋਂ 30 ਕੈਦੀ ਖਿਸਕ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 17 ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉੱਥੇ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀ ਸਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਲਦੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਂਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਿਦੀਕ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੁਲਸ਼ੇਰ ਖ਼ਾਨ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲੇ। ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਬੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭਟਕਦੇ ਹੋਏ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕਈ ਸਵਿੱਸ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਛਾਪਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਲਈ ਬਚ ਨਿਕਲਣਾ ਆਸਾਨ ਸੀ; ਚਮਡ਼ੀ ਗੋਰੀ ਤੇ ਫਰੈਂਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ। ਭਾਰਤੀ ਤਾਂ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਪਛਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ: ਰੰਗ ਤੇ ਨਸਲੀ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਕਾਰਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਰੈਂਕ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਨ ਲਾਂਸ ਨਾਇਕ ਉਮਰ ਸਿੰਘ, ਦੀਪ ਚੰਦ ਅਤੇ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ। ਲਾਂਸ ਨਾਇਕ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦਰਸ਼ਨੀ ਫ਼ੌਜੀ ਸੀ। ਤੋਬਰੁਕ (ਅਲਜੀਰੀਆ) ਵਿੱਚ ਜਰਮਨ-ਇਤਾਲਵੀ ਫ਼ੌਜ ਵੱਲੋਂ ਕਾਬੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਉਹ 21 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਹਾਲਾਤ ਝੱਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ‘ਚਡ਼੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ’ ਦਾ ਪੱਲਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ। ਐਲਟਨਬਰਗ (ਆਸਟ੍ਰੀਆ) ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਣ ’ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਮਰ ਤੇ ਦੀਪ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੈਂਪ ਤੋਡ਼ਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕੋ ਦਿਨ ਬਚ ਨਿਕਲੇ, ਪਰ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਨੇ ਬਾਕੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਅਲਹਿਦਾ ਹੋ ਜਾਣ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਨਿਆਰਤਾ ਬਾਕੀ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਫਸਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇ ਵਾਡ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਈ। ਇਸੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਕਿਸਾਨੀ ਟੋਪ’ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਉਤਾਰ ਕੇ ਝੋਲੇ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾ ਲਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜੂਡ਼ਾ ਇਸ ਟੋਪ (ਹੈਟ) ਵਿੱਚ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਛੁਪ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਹੀ ਲੱਗੇਗਾ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਆਸਟ੍ਰੀਆ ਤੋਂ ਬਸ ਰਾਹੀਂ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਤਿੰਨਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 15 ਮਹੀਨੇ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਚੰਗਾ ਸਕੀਅਰ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ... ਤਿੰਨਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਫੋਟੋ ਬੋਵਮੈਨ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵਿੱਸ ਮੁਟਿਆਰ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ’ਤੇ ਉਮਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਜੀਅ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ‘‘ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਉੱਨ ਨਾਲ ਸਵੈਟਰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਬੁਣ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਕੁਡ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਣਤੀ ਸਿਖਾਉਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਇਸ਼ਕ-ਪੇਚੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਪਾਏ।’’ * * * 1943 ਦੀ ਪੱਤਝਡ਼ ਦੌਰਾਨ ਇਟਲੀ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲੇ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਸਵਿੱਸ ਭੂਮੀ ’ਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਮਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨਿਰਪੱਖ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਸਨ ਪਰ ਰਹਿਣਾ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਐਗਰਕਿੰਜਨ ਤੇ ਸੋਲੋਠਰਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਦਿਖਾਈ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨੇ ਸਵਿੱਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ। ਰਾਮਗਡ਼੍ਹੀਆ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦਿਖਾਈ। ਐਗਰਕਿੰਜਨ ਦੇ ਕੈਂਪ ਕਮਾਡੈਂਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ : ‘ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਨਸਲਾਂ ਕੰਮ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਵੱਖਰੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।’ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਲੋਠਰਨ ਸਥਿਤ ਕੈਂਪ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰਨ ਆਈ ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: ‘ਸਭ ਤੋਂ ਸਵੱਛ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਨੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸੁੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਪੇ ਹੀ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਲਈਆਂ ਹਨ।’ ਇਸੇ ਮੁਆਇਨਾ ਟੀਮ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 1944 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ, ‘‘ਸਿੱਖ ਸੁਡੌਲ ਤੇ ਸੁਨੱਖੇ ਹਨ। ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਚਵੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਸਵਿੱਸ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ। ... ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕਈ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਫੈਡਰਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੈਂਪ ਇੱਥੋਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਵਧੇ।’ ਬੋਵਮੈਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਭਾਵੇਂ ਨਸਲਪ੍ਰਸਤੀ ਵਰਗੀ ਵਬਾਅ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਬਾਅ ਹੁਣ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। 1943-44 ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। * * * ਅਕਤੂਬਰ 1945 ਤਕ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਿੱਖ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਬਚੇ ਸਨ। ਬਹੁਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਤਨ ਪਰਤਾਏ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਜਿੰਨੇ ਕੁ ਬਚੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੋਲੋਠਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਮਨਾਇਆ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। ਲੰਗਰ ਵਰਤਣ ਤੇ ਛਕਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਤਜਰਬਾ ਸੀ। ‘ਇੰਡੀਅਨ ਚਪਾਤੀਆਂ’, ‘ਵਾਟਰੀ (ਤਰਲ) ਦਾਲ ਤੇ ‘ਸਵੀਟ ਪਰਸ਼ਾਦ’ ਮੁਫ਼ਤ ਮਿਲਣ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵਿੱਸ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਖ਼ੂਬ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਇਆ।
Advertisement
ਸ. ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕਾਲਜ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਬਲਿਕ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਬਣੇ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਾਲੀ ਸਡ਼ਕ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਸ. ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨਾਲ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਹਿੱਤ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ’ਚ 2 ਫਰਵਰੀ 1881 ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੈ।
ਰਜਵੰਤ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦਵਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਟੀਕੇ ਲਾਏ ਤੇ ਦਾਖਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਪੂਰੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਟੈਂਟ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਟੈਂਟ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਰਾਤ ਭਰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਅਗਲੇਰੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦੱਸ ਕੇ ਘਰੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਰਜਵੰਤ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ। ਸੁਰਜੀਤ ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਲੱਡੂ ਵੀ ਵੀਰੂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਦਲਜੀਤ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰਜਵੰਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਹੁੰਦੇ ਦੇਖ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚਲੇ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਉਪਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਪਰਿਵਾਰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹੇ। ਰਜਵੰਤ ਦਵਾਈ ਨਾਲ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਰਬੰਸ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ’ਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਲੋਭ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੈਵਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲੋਭ ਨੇ ਹਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਤਾਰ ਤਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਲੋਭ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਜਨਮਦਾਤਾ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਵੀ ਵੈਰੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਰ ਪਏ। ਵਾਟ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮੀ ਸੀ ਪਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਨਕੋਰ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਲੰਡਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਭਾਰੀ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਭਰੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਾਡੀ ਕਾਰ ਸਟੇਟ ਹਾਈਵੇਅ ’ਤੇ ਦੌੜਨ ਲੱਗੀ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਸਦੇ ਪੁਆਧੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹ ਹਰ ਸਾਲ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨਾ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘੱਗਰ ਦੀਆਂ ਛੱਲਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ...
ਅਲੋਕ ਸਾਗਰ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਮਨਾਮ ਵਿਅਕਤੀ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋਂ ਉਦੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਸਮਝ ਕੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਇਲਾਕੇ ’ਚੋਂ ਫੜ ਲਿਆ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੌਣ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਉਹ...
ਭਲਕੇ ਪਹਿਲੀ ਸਤੰਬਰ 2025 ਇੰਡੀਆ ਪੋਸਟ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰਡ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ’ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਡਾਕੀਏ ਦੀ ਸਾਈਕਲ...
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਔਰਤ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ, ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਨਿੱਜੀ ਪਿਆਰ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਉਸ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਪਿਆਰ ਲੋਕ ਪਿਆਰ ਤੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਵਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ,...
ਅਸੀਂ ਉਹਦੇ ਬੂਹਿਓਂ ਬਾਹਰ ਹੋਏ... ਉਹ ਵਿਦਾ ਕਰਕੇ ਪਿੱਛੇ ਖਲੋ ਗਿਆ। ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, ‘‘ਓ ਭਾਈ, ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਛੱਡ ਚੱਲੇ ਓ।’’ ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਭਉਂ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘‘ਕੀ?’’ ਉਹਨੇ ਮਜ਼ਾਹੀਆ ਲਹਿਜੇ ’ਚ ਆਖਿਆ, ‘‘ਆਪਣਾ ਦਿਲ।’’ ...ਤੇ ਮਿੰਨਾ-ਮਿੰਨਾ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲੱਗਿਆ......
ਜਨਰਲ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਰੰਗ ਲਿਆਈ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਲਾਉਣਾ ਨਾ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਹਿੱਤ ’ਚ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰਾਹਤ ਮਿਲੇਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਘਾਟ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਜੇਕਰ ਫ਼ੌਜੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਜੰਗ ਕੌਣ ਲਡ਼ੇਗਾ? ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰੇਡੀਓ ’ਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਐਲਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਜਨਤਾ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਗੁਆ ਬੈਠੇਗੀ। ਆਰਮੀ ਕਮਾਂਡਰ ਦੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਕੈਬਨਿਟ ਮੀਟਿੰਗ ’ਚ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਦੀ ਖ਼ੂਬ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋਈ। ਯੋਜਨਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ ਨੂੰ ਖਦੇਡ਼ਿਆ, ਆਵਾਮ ਅੰਦਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿਵਿਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਫ਼ੌਜੀ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਖ਼ੂਬ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਉਡ਼ੀ-ਹਾਜੀਪੀਰ-ਪੁਣਛ ਟਿਥਵਾਲ ਤੇ ਕਾਰਗਿਲ ਸੈਕਟਰ ਦਾ ਕੁੱਲ 270 ਵਰਗ ਮੀਲ ਵਾਲਾ ਮਕਬੂਜ਼ਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜਿੱਤ ਕੇ ਉੱਥੇ ਸਥਾਪਤ ਸਾਰੇ ਅਤਿਵਾਦੀ ਕੈਂਪਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਾਦੀ ਅੰਦਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਪੁਣਛ-ਕਹੂਟਾ-ਉਡ਼ੀ ਸੈਕਟਰ ਵਾਲੀ ਸਡ਼ਕ (ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਅਣ-ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਕਰ ਰੱਖੀ ਸੀ) ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 4 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ (ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ) ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਜੀਪੀਰ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਸੈਕਟਰ ਅਧੀਨ 15 ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਾਲੇ 85 ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ 15 ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਉੱਥੇ ਤਿਰੰਗੇ ਲਹਿਰਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਲਈ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਇੱਕ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ, ਦੋ ਨਾਇਬ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ, ਪੰਜ ਹੋਰ ਮਾਲ ਅਫਸਰ ਅਤੇ 20 ਪਟਵਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖਾਲੀ ਕਰ ਕੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਆਦਿ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਲੋਕ ਮੁਡ਼ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਨੂੰ ਪਰਤਣ ਲੱਗੇ। ਅਵਾਮ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਨ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕਰੰਸੀ ਵੀ ਵੰਡੀ ਗਈ। ਕਾਸ਼! ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਸਮਝੌਤੇ ਤਹਿਤ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਵਾਪਸ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਨਾ ਸੌਂਪਿਆ ਜਾਂਦਾ!
ਸੱਠ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਗਸਤ 1965 ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਹਿਲੀ ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਜੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਅਤੇ 70 ਟੈਂਕਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਪਰਲੋ ਆ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਆਸਮਾਨ...
ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਧਾਗੇ ਹਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਾਇਰ ਇੱਥੇ ਮੇਰੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ ਥੋਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੀਂਹਦੀਆਂ? ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਧਾਗੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹਰ ਗਲੀ, ਹਰ ਖੇਤ ਖੂਹਾਂ ਬੰਬੀਆਂ ਪਿੱਪਲਾਂ ਬਰੋਟਿਆਂ ਤੀਕ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਧਾਗੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੋਰ...
ਮੱਧ ਮੈਕਸੀਕੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਗਦੀ ਕਣਕ ਤੇ ਮੱਕੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਫ਼ਸਲ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਵੇਚ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਪੈਸਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋਂ...
‘‘ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੈ। ਕਾਦਰ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਨਿਆਮਤਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ। ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਸੁੰਦਰ ਬਾਗ਼ ਬਗੀਚੇ, ਮਹਿਕਾਂ ਵੰਡਦੇ, ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੇ ਤੇ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਬਹਾਰ, ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸੀਲੇ ਫਲ,...
ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ, ਅਦਾਬ ਚਾਚਾ ਟਰੰਪ। ਅੰਕਲ ਟਰੰਪ, ਅੱਗੇ ਸਮਾਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਸਾਰੇ ਰਾਜ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹਾਂ ਤੇ ਉਸ ਰੱਬ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਜ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮੰਗਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੀ ਬਦੌਲਤ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਸੁਖੀ-ਸਾਂਦੀ ਵੱਸ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ...
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਦਾ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਡਲ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਿਵੇਕਲੇਪਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।...
ਲਾਰਡ ਸਵਰਾਜ ਪਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਉੱਘਾ ਸਟੀਲ ਕਾਰੋਬਾਰੀ, ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਯਾਰ, ਲਾਸਾਨੀ ਹਰਫ਼ਨਮੌਲਾ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਿੰਦਾ ਮੇਰਾ ਇਹ ਮਿੱਤਰ 94 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਲਾਰਡ ਸਵਰਾਜ ਪਾਲ ਨੂੰ ਇਸ...
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਿਆਂ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਅਤੇ ਫਿਲਮੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ-ਅਸਵਾਰ ਕਲਾਕਾਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਭੱਲਾ ਦੇ ਸੰਸਾਰੋਂ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਗਤ ਨੂੰ ਇਕਦਮ ਵੱਡਾ ਸਦਮਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ 22 ਅਗਸਤ ਦਾ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਪਾਟੀ ਚਿੱਠੀ...
ਗੱਲ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਮਾਲਵੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਸਾਉਣੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਫਸਲ ਨਰਮਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਫਸਲ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਧੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ ਦੀ ਅਜਿਹੀ...
ਅਖਾਣਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ। ਹਰ ਅਖਾਣ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਘਟਨਾ, ਕਥਾ, ਸਾਕਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਖਾਣ ਨੂੰ ਅਖਾਉਤ, ਲੋਕੋਕਤੀ, ਕਹਾਵਤ ਵੀ...
ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਛਾਈ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਹਰੇਕ ਲਈ ਹੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਤਰੰਗੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਵੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ 2019 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲਿਆ। ਆਓ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ...
ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਕ ਸੀ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਕ ਸੀ ਉਹ ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੂੜ੍ਹਾ ਰੰਗ ਪਾਉਂਦਾ ਡਾਕਟਰ ਲਲਾਰੀ ਕਾਮੇਡੀਅਨ ਚਾਚਾ ਤੇਰਾ ‘ਛਣਕਾਟਾ’ ਅਜੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ ‘ਚੱਕ ਦੇ ਫੱਟੇ’, ‘ਕੈਰੀ ਆਨ ਜੱਟਾ’, ‘ਜੱਟ...
ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਨਿੱਘੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਸ਼ੋਕ ਸਭਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਾਲਜ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਇਕੱਲੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬੰਗਲੂਰੂ...
ਰਮੇਸ਼ ਉੱਠਿਆ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ, ਮਾਂ ਤੇ ਪਿਉ ਝੂੰਬੀ ’ਚ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸੀ। ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਝੂੰਬੀ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਝੂੰਬੀਆਂ ਵਿਚਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੜਕ ’ਤੇ ਆ ਗਿਆ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਨਾਟਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਸ਼ਾਂ-ਸ਼ਾਂ ਕਰ ਰਹੀ...
Advertisement
Copyright @2025 Punjabi Tribune
Designed and developed by : 