Expaliner: ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਹੁਣ ਅੱਗੇ ਕੀ ?
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਦੇ ਯਤਨ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਅੱਗੇ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲਾਂ ’ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ? ਕੀ ਇਹ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ, ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਤਬਾਹੀ?
ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਖਤਰਨਾਕ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੂਰੇ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ 57 ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਪਸ਼ੂਆਂ, ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਕੈਚਮੈਂਟ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਮੀਂਹ ਕਾਰਨ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਓਵਰਫਲੋ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਗੋਂ ਮੈਦਾਨ ਇਲਾਕੇ ਵੀ ਡੁੱਬ ਗਏ।
ਇਸ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਰਾਵੀ ਵਿੱਚ 26 ਅਗਸਤ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ 14.11 ਲੱਖ ਕਿਊਸਿਕ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਲ 1988 ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ 11.2 ਲੱਖ ਕਿਊਸਿਕ ਸੀ।
ਪੌਂਗ ਡੈਮ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਕੇ ਛੱਡਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ।
ਕੀ ਨਦੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲਿਆ?
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਲ ਸਰੋਤ ਮੰਤਰੀ ਬਰਿੰਦਰ ਗੋਇਲ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੜ੍ਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਾਰੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਸਨ,ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਇਸ ਲਈ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਨਦੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲ ਲਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਹੜ੍ਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ।’’
ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਲੰਧਰ ਕੈਂਟ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਧਾਇਕ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ। ਵਿਧਾਇਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਚੈਨਲਾਈਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਬੰਨ੍ਹ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਾਈਨਿੰਗ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰੀ ਹੜ੍ਹ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਬੇਈਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰੇਤ ਅਤੇ ਬਜਰੀ ਦੀ ਮਾਈਨਿੰਗ ਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਬੇਈਂ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਮਾਈਨਿੰਗ ਕਾਰਨ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦਾ ਪੱਧਰ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।’’
ਆਪਣੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਤਬਾਹੀ
ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਸਿਰਜੇ ਕਾਰਕਾਂ ਕਾਰਨ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਅਸਮਾਨ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਮੌਨਸੂਨ ਪੈਟਰਨ ਬਣ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਕਾਸੀ, ਨਹਿਰਾਂ, ਡੈਮਾਂ ਦੇ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਡੀਸਿਲਟਿੰਗ ਦੀ ਘਾਟ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਲੈ ਜਾਣ ਅਤੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ, ਮਾੜੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਵਾਲੇ ਧੁੱਸੀ ਬੰਨ੍ਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੇ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਡੈਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
ਡੈਮਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲੱਗੇ। ਕੁਝ ਮਾਹਰਾਂ ਨੇ ਭਰਨ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰੱਥਾ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਰੀ ਵਹਾਅ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਛੱਡਣ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ਡੈਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਚੀਫ਼ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਨੇ ਨਾਮ ਨਾ ਛਾਪਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ’ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਖੜਾ ਬਿਆਸ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਬੋਰਡ (ਬੀਬੀਐਮਬੀ) ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ਡੈਮ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਪਿਲਵੇਅ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੀਬੀਐੱਮਬੀ ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਖੜਾ ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨੂੰ 1,680 ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਘਟਾ ਕੇ 1,670 ਫੁੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਥਾਂ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੇ।
ਜਲ ਸਰੋਤ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ ਨੇ ਕਿਹਾ,‘‘ਗਾਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ’’ “ਹੜ੍ਹ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕਾ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਹਿ ਨੂੰ ਗਾਰ-ਮੁਕਤ ਰੱਖਣ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਡੈਮਾਂ ਅਤੇ ਹੈੱਡਵਰਕਸ ਦੀ ਡੀਸਿਲਟਿੰਗ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।’’
ਬੰਨ੍ਹ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ
ਪੰਨੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਾਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡੀਸਿਲਟਿੰਗ ’ਤੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ’ਤੇ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿੱਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਰਾਜ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਫੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮਾਮਲਾ ਹੈ।’’
