ਜਸ਼ਨ-ਏ-ਚਰਾਗ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰੀਆਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ

ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅਕੀਦਤ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ‘ਮੇਲਾ ਚਰਾਗ਼ਾਂ’ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਭਾਵੇਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਯਾਰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਨੂੰ ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਹੁਸੈਨ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਢੋਲ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਧਮਾਲ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਧਮਾਲ ਵੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਮਸਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।

ਜ਼ਿਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਮੇਲੇ ’ਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ’ਤੇ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣ ਅਤੇ ਧਮਾਲ ਪਾਉਣ ’ਤੇ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲੋਕ ਤਰਸਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਰਸਦੇ ਲਾਹੌਰੀ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਢੋਲ ਵਜਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਮਜ਼ਾਰ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਢੋਲ ਦੀ ਤਾਲ ’ਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗਾਇਆ,

ਮਾਧੋ ਲਾਲ! ਮਾਧੋ ਲਾਲ!

ਮਹਿੰਗੀ ਰੋਟੀ, ਮਹਿੰਗੀ ਦਾਲ

ਹੋ ਗਏ ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਸਾਲ

ਮਾਧੋ ਲਾਲ! ਮਾਧੋ ਲਾਲ!

ਮੇਲਾ ਚਰਾਗ਼ਾਂ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਲ ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਦੀ ਕਬਰ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਬਹਿਸ ਬੇਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਦੋਸਤ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕੱਠੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ। ਮੇਲਾ ਚਰਾਗ਼ਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸਦਭਾਵਨਾਪੂਰਨ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਇੱਕ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਅਵਾਮ ਹਰ ਸਾਲ ਇੱਥੇ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਮੇਲਾ ਚਰਾਗ਼ਾਂ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੇ ਘਰ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ‘ਸੰਗਤ’ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ, ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਰ ਵਾਸੀ ਦੀ ਰਗ-ਰਗ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਈਦਾ ਦੀਪ ਹਰ ਸਾਲ 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਮੋਮਬੱਤੀ ਮਾਰਚ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਾਦਮਾਨ ਚੌਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਲਾਹੌਰ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਾਟਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨਿੱਖਰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਦਿਨ ਸ਼ਾਦਮਾਨ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’ ਅਤੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਗੂੰਜਦੇ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਵੀ ਜ਼ੋਰਾਂ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ’ਤੇ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਪਾਬੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਤੋਂ ਮਸਤੀ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ 2007 ਵਿੱਚ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਹਾਦਸੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ 11 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਣ ਨੂੰ ਹੀ ਉਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਸਬੱਬ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਵ, ਜੇਕਰ ਪਤੰਗ ਕੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਨੱਕ ਕੱਟੀ ਗਈ। ਪਤੰਗ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਮਾਣ ਦਾ ਪਰਚਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਮੁਲਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰੇਡ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਜਵਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਦਰਜਾ ਇੱਕ ਸੂਬੇ (ਪੰਜਾਬ) ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਪਰ ਫ਼ੌਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਤਾਕਤ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਹਰ ਸਾਲ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ’ਚ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਕਲਾ ਮੇਲਾ (ਵਰਲਡ ਪਰਫਾਰਮਿੰਗ ਆਰਟਸ ਐਂਡ ਕਲਚਰਲ ਫੈਸਟੀਵਲ) ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਲਹਮਰਾ ਕਲਚਰਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥੀਏਟਰ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਓਪਨ-ਏਅਰ ਥੀਏਟਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਟਕ, ਨਾਚ, ਲੋਕ ਨਾਚ, ਸੋਲੋ ਡਾਂਸ ਅਤੇ ਕਠਪੁਤਲੀ ਨਾਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 80 ਫ਼ੀਸਦੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਾਸ਼ਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵੀ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂਕਿ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਮੁਗ਼ਲਈ ਪਕਵਾਨਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਪੀਜ਼ਾ ਹੱਟ, ਮੈਕਡੋਨਲਡਜ਼, ਡੋਮੀਨੋਜ਼ ਪੀਜ਼ਾ, ਸਬਵੇਅ ਸੈਂਡਵਿਚ ਅਤੇ ਹਾਰਡੀਜ਼ ਵਰਗੇ ਆਊਟਲੈੱਟਸ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਆਮ ਵਾਸੀ ਅਜੇ ਵੀ ਦਾਲ-ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗਵਾਲ ਮੰਡੀ, ਅਨਾਰਕਲੀ ਅਤੇ ਫੋਰਟ ਰੋਡ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ‘ਫੂਡ ਸਟ੍ਰੀਟ’ ਹੁਣ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਫੂਡ ਸਟ੍ਰੀਟ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਲੋਕ ਟਹਿਲਦੇ ਟਹਿਲਦੇ ਆਪਣੇ ਮਨਪਸੰਦ ਆਊਟਲੈੱਟਾਂ ’ਤੇ ਜਾ ਸਕਣ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਲਕੋਨੀਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਕੈਫ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਪਛਾਣਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਵੇਲੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਜਾਂ ਕੋਠੀ ਲਗਪਗ ਤਿੰਨ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ, ਬੋਧੀ, ਈਸਾਈ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਖਰੀਦਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵੇਸਵਾਘਰ ਵੀ ਚਲਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਾਰੇ ਕਿੱਸੇ ਬਦਲਦੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ 300 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਇੱਕ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।

ਅਨਾਰਕਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕ ਟੀ ਹਾਊਸ ’ਚ ਚਾਹ ਪੀਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਸੁਆਦ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੇ ਮਨਪਸੰਦ ਕਲਾਕਾਰ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਮਿਲ ਜਾਣ । ਇਸਦੇ ਘੇਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਮੀਟਿੰਗ ਸਥਾਨ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਅਕਸਰ ਫੇਰੀ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਵੇਰੇ, ਇਹ ਲੋਕ ਚਾਹ ਘਰ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਜ਼ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ, ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਕਸਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ, ਜਾਨਵਰ, ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰੁੱਖ ਵੀ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸ਼ਹਿਰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ। ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੜੱਪਾ, ਮੋਹੰਜੋ-ਦਾਰੋ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਤਬਾਹ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾਵਾਂ, ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋਏ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਾਰੀ ਹੈ।

ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ ਹੈ। ਆਦਰਸ਼ਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦਾ ਪੂਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਆਰਾ ਯਾਦ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਰ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਵ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਉਦੋਂ ‘ਲਵਪੁਰ’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਸੂਰ ਦਾ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁਸ਼ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਅਸਲ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪਲੱਭਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਬੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ,

ਇਸ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਖੰਡਰ, ਉਜਾੜ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਲਵ ਟੈਂਪਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮਿਸਰੀ ਭੂਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨੀ ਟਾਲਮੀ, ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ‘ਜਿਓਗ੍ਰਾਫੀਆ’ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਅਤੇ ਪਾਟਲੀਪੁੱਤਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਬੋਕਲਾਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਕੈਸਪੇਰੀਆ (ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਮ) ਦੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ, ਵਿਤਸਤਾ (ਹੁਣ ਜੇਹਲਮ), ਚੰਦਰਭਾਗਾ (ਚਨਾਬ), ਅਤੇ ਇਦਰੀਸ ਜਾਂ ਇਰਾਵਤੀ (ਹੁਣ ਰਾਵੀ) ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਛੂਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਿਰਫ ਅੰਦਾਜ਼ੇ, ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 982 ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਲੇਖਕ, ‘ਹਦੂਦ-ਏ-ਆਲਮ’ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਵਿਦਵਾਨ ਕੋਲ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਤੱਥਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਰੂਸੀ ਵਿਦਵਾਨ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਫੇਡੋਰੋਵਿਚ ਮਾਈਨਸਕੀ ਨੇ 1927 ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਅਸਲ ਕਾਪੀ ਅਜੇ ਵੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ, ਬਾਗਾਂ, ਸੱਭਿਅਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੰਦਰਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਹੋਂਦ 1849 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘਰਾਂ, ਗਲੀਆਂ, ਮੁਹੱਲਿਆਂ, ਡਿਨਰ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸੁਹਜ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ। ਸੂਫ਼ੀ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨਾਲ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਅਜ਼ਾਨ, ਗੁਰਵਾਕ, ਕੀਰਤਨ, ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਘੰਟੀਆਂ ਸਭ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ। ਅਨਾਰਕਲੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸ਼ੀਤਲਾ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ ਅੱਜ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੰਦਿਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਖਸਰਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੁਝ ਗ਼ੈਰ-ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੀੜਤ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਆਪਣੀਆਂ ਸੁੱਖਣਾ ਸੁੱਖਣ’ ਲਈ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ’ਤੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਲਾਮ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਕਸਰ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਖਸਰਾ, ਚੇਚਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਮਹਾਮਾਰੀ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੀਤਲਾ ਮੰਦਰ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਹੈ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਿ ‘ਮਾਂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ’ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਨ ਜੋ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜੀਭ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਜਲ ਦੀ ਇੱਕ ਬੂੰਦ ਨਾਲ ਗਿੱਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਪਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਜਲ ਜਾਂ ਤੁਲਸੀ ਪੱਤਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੋਈ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜੋ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹਨ; ਇਸਨੂੰ ਲੋਪ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਦੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੋਣਹਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਇਸਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਸੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰ ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਅਜੇ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ‘ਆਧੁਨਿਕ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਿਤਾ’ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਨੇ ਜਨਰਲ ਡਾਕਘਰ, ਲਾਹੌਰ ਅਜਾਇਬ ਘਰ, ਐਟਕਿਨਸਨ ਕਾਲਜ, ਮੇਓ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਆਰਟਸ (ਹੁਣ ਐਨਸੀਏ), ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਹਸਪਤਾਲ (ਇਸੇ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ), ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਹਾਈ ਸਕੂਲ (ਹੁਣ ਲਾਹੌਰ ਕਾਲਜ ਫਾਰ ਵੁਮੈਨ), ਦਿ ਹੇਲੀ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਕਾਮਰਸ, ‘ਰਾਵੀ ਰੋਡ ਹਾਊਸ ਫਾਰ ਦਿ ਡਿਸਏਬਲਡ’, ਸ਼ਾਹਰਾਹ-ਏ-ਕਾਇਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ’ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਰ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਇਮਾਰਤ, ਲੇਡੀ ਮੇਨਾਰਡ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤਰ, ਮਾਡਲ ਟਾਊਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨਿੰਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।