ਮਸ਼ਰੂਮ ਸਪਾਨ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕ

ਹਰਜੋਤ ਸਿੰਘ ਸੋਹੀ

ਖੁੰਬ ਦੇ ਬੀਜ ਨੂੰ ਸਪਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਪਾਨ ਕਣਕ, ਬਾਜਰੇ, ਸਰਘਮ ਆਦਿ ਦੇ ਅਨਾਜ ਮਾਧਿਅਮ ’ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੁੰਬ ਦਾ ਸਪਾਨ ਜਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ (ਖੁੰਬ ਦਾ ਜਾਲਾ) ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਖੁੰਬ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਪਾਨ ਉਹ ਅਨਾਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਸ਼ਰੂਮ (ਖੁੰਬ) ਦੇ ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ ਨਾਲ ਢਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਪਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਦਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ ਤੋਂ ਖੁੰਬ ਦਾ ਸਪਾਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਧ ਸਪਾਨ, ਖੁੰਬਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਅਤੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਲਈ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਲ 1652 ਤੋਂ 1894 ਤੱਕ ਖੁੰਬਾਂ ਦੇ ਸਪਾਨ ਜੰਗਲਾਂ, ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਵਰਜਨ ਜ਼ਮੀਨਾਂ (ਕਦੇ ਵੀ ਖੇਤੀ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਮਾਈਸੀਲੀਅਲ ਕਲਚਰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਰੂੜੀ ਵਾਲੇ ਸਪਾਨ ਜਾਂ ਰੋਗ ਰਹਿਤ ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਿੱਦ ਨੂੰ ਖਾਦ ਵਜੋਂ ਵਰਤ ਕੇੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਲ 1932 ਵਿੱਚ ਪੈਨਸਿਲਵੇਨੀਆ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਨਾਜ ਉੱਤੇ ਸਪਾਨ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 1962 ਵਿੱਚ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸਟੋਲਰ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਵਾਲੇ ਸਪਾਨ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕਈ ਇਨੋਕੁਲਮ ਪੈਂਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਸਪਾਨ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:

ਸ਼ੁੱਧ ਕਲਚਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

ਸ਼ੁੱਧ ਖੁੰਬ ਕਲਚਰ ਮਲਟੀ-ਸਪੋਰ (ਬਹੁਤਾਤ-ਬੀਜਾਣੂ) ਜਾਂ ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁੱਧ ਖੁੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪੈਟਰੀ ਡਿਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਬੀਜਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਲੜੀਵਾਰ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਲੂ-ਡੈਕਸਟ੍ਰੋਜ਼-ਅਗਰ (ਪੀ.ਡੀ.ਏ.) ਜਾਂ ਮਾਲਟ-ਐਬਸਟਰੈਕਟ-ਅਗਰ (ਐੱਮ.ਈ.ਏ.) ਸਲੈਂਟਾਂ ਉੱਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਲੈਂਟਾਂ ਨੂੰ 25. 2 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ’ਤੇ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਧ ਕਲਚਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ 2-3 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਬਸਟਰੇਟ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

ਮਸ਼ਰੂਮ ਦਾ ਸਪਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਨਾਜ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਣਕ, ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ ਜਾਂ ਰਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਉਤਪਾਦਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਕੀ ਦੇ ਕਾਬਜ਼, ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ, ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਤੂੜੀ, ਬਰਾ ਜਾਂ ਵਰਤੀ ਗਈ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਪਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਨਾਜ ਦੇ ਦਾਣੇ ਰੋਗ ਮੁਕਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ, ਟੁੱਟੇ ਜਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ। ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਿੱਟੀ, ਤੂੜੀ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 3-4 ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੋ ਲਵੋ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ 20-30 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਭਿਓਂ ਦਿਓ, ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 15-20 ਮਿੰਟ ਲਈ ਉਬਾਲੋ। ਟੀਚਾ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਨਾਜ ਉਬਾਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਫਟਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਜਾਂਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਰ 20 ਕਿਲੋ ਕਣਕ ਲਈ ਭਿੱਜਣ ਅਤੇ ਉਬਾਲਣ ਲਈ 35 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ। ਉਬਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛਾਣਨੀ ’ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਵਾਧੂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਸੁੱਕਾ ਦਿਓ। ਫਿਰ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਪਸਮ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਸਲਫੇਟ) ਅਤੇ ਚਾਕ ਪਾਊਡਰ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ) ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪੀ. ਐੱਚ. ਨੂੰ ਲਗਭਗ 7 ਤੋਂ 7.8 ਤੱਕ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। 10 ਕਿਲੋ ਸੁੱਕੇ ਅਨਾਜ ਲਈ 200 ਗ੍ਰਾਮ ਜਿਪਸਮ ਅਤੇ 50 ਗ੍ਰਾਮ ਚਾਕ ਪਾਊਡਰ ਦੀ ਲਾਗਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਮਦਰ ਸਪਾਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਬਸਟਰੇਟ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 300 ਗ੍ਰਾਮ (ਜਿਪਸਮ ਅਤੇ ਚਾਕ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲੇ ਹੋਏ ਅਨਾਜ) ਨੂੰ ਕੱਚ ਜਾਂ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਹਿੱਸੇ ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਤਲ ਨੂੰ ਅਲੂਮੀਨੀਅਮ ਫੁਆਇਲ ਦੇ ਪਲੱਗ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਢਕੋ। ਇਹ ਬੋਤਲਾਂ ਫਿਰ 1.5 ਤੋਂ 2 ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ 22 ਪੀ.ਐੱਸ.ਆਈ ਦਬਾਅ ’ਤੇ ਆਟੋਕਲੇਵ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਟੋਕਲੇਵਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੋਤਲਾਂ ਨੂੰ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 20-30 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਯੂਵੀ ਲੈਂਪ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਟਰੀ ਡਿਸ਼ ’ਤੇ ਉਗਾਈ ਗਈ ਸ਼ੁੱਧ ਕਲਚਰ ਤੋਂ ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਟੁਕੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਟੀਕੇ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਨੂੰ 2-3 ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਤਾਪਮਾਨ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬੋਤਲਾਂ ਨੂੰ 5ਵੇਂ ਅਤੇ 10ਵੇਂ ਦਿਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨੋਕੂਲਮ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਦਰ ਸਪਾਨ ਬੋਤਲਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਸਪਾਨ ਬੈਗਾਂ ਨੂੰ ਟੀਕਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਵਪਾਰਕ ਸਪਾਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

ਵਪਾਰਕ ਸਪਾਨ ਗਰਮੀ-ਰੋਧਕ ਪੌਲੀਪ੍ਰੋਪਾਈਲੀਨ ਬੈਗਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅੱਧੇ ਕਿੱਲੋ ਸਪਾਨ ਲਈ 35 × 17.5 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਅਤੇ 1 ਕਿਲੋ ਸਪਾਨ ਲਈ 40 × 20 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਅਨਾਜਾਂ ਨਾਲ ਬੈਗਾਂ ਨੂੰ ਭਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਪੌਲੀਪ੍ਰੋਪਾਈਲੀਨ ਰਿੰਗ ਜਾਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਰਿੰਗ ਨੂੰ ਸਿਖਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਬੈਗਾਂ ਨੂੰ ਕੌਟਨ (ਕਪਾਹ) ਦੇ ਬਣਾਏ ਪਲੱਗ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 1.5 ਤੋਂ 2 ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ 22 ਪੀ.ਐੱਸ.ਆਈ. ਦਬਾਅ ’ਤੇ ਆਟੋਕਲੇਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਰੋਗਾਣੂ-ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਗਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅਨਾਜ ਅੰਦਰ ਜਮ੍ਹਾ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਸਕੇ। ਬੈਗਾਂ ਨੂੰ 10-15 ਗ੍ਰਾਮ ਮਾਸਟਰ ਸਪਾਨ ਨਾਲ ਟੀਕਾ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 20-30 ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਯੂਵੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਈਸੀਲੀਅਮ ਨੂੰ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ 15-20 ਦਿਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।

*ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ, ਬਰਨਾਲਾ

ਸੰਪਰਕ: 98154-42559