ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ*
ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਲਾ ਪੱਤਾ ਲੰਗੂਰ ਅਤੇ ਨੀਲਗਿਰੀ ਕਾਲਾ ਲੰਗੂਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਦੇ ਬਾਂਦਰ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਨੀਲਗਿਰੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲੰਗੂਰ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਰੁੱਖਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਮੀ ਵਾਲੇ ਪਤਝੜ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਸਦਾਬਹਾਰ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਰੱਖਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਰ ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਮਾਦਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀ 19 ਤੋਂ 27 ਇੰਚ (49-71 ਸੈ.ਮੀ.) ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਛ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 27 ਤੋਂ 38 ਇੰਚ (69-97 ਸੈਮੀ) ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ 10 ਤੋਂ 14 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਦੀ ਉਮਰ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਚਿੜੀਆ ਘਰ ਵਿਚ 29 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਜਿਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਕਾਲੀ ਜੱਤ (ਫਰ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭੂਰੀ ਜੱਤ (ਫਰ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਕਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਾਦਾ ਦੇ ਜਾਂਘਾਂ ’ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਦੇ ਚਟਾਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨ ਨੀਲਗੀਰੀ ਲੰਗੂਰਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਭੂਰੇ ਵਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਫ਼ਲ, ਬੀਜ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਖਾਣ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੁੱਖ ਲੱਗਣ ’ਤੇ ਦਰੱਖਤ ਦੀ ਸੱਕ ਵੀ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਖਾਣ ਤੋਂ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਇਹ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਬੀਜ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਮੌਸਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਅਤੇ ਖੇਡਣ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਖੇਡਣਾ ਅਕਸਰ ਦਬ-ਦਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਜਾਂ ਹਮਲੇ ਦਾ ਰੂਪ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦਬਦਬਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖੋਜ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਮਾਦਾ ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਜਾਂ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਲਈ ਤਰਜੀਹੀ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿਆਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਨਰ ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੇਠਲੇ ਦਰਜੇ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਲੰਗੂਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਛੋਟੇ ਲੰਗੂਰ ਦੂਸਰੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਚਾਅ ਕਰਤਾ ਦਾ ਰੋਲ ਵੀ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਅਕਸਰ ਭੌਂਕ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜਦੋਂ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਭੌਂਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਦਬਦਬਾ ਜਾਂ ਅਧੀਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਖੇਤਰੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੌਂਕਦੇ ਹਨ। ਲੜਾਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਣ ’ਤੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਨਰ ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਆਖਿਰਕਾਰ ਦਖਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਜਿਨਸੀ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਲਈ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਮਿਆਦ 140 ਅਤੇ 220 ਦਿਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬੱਚੇ ਮਈ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਵਜੰਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਲਗਭਗ 0.5 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਨਵੇਂ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ ਲਗਭਗ 10 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਮਾਦਾ ਦੂਸਰੀਆਂ ਮਾਦਾ ਲੰਗੂਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਨਮੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਲਗਭਗ ਇਕ ਸਾਲ ਤਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਾਲਦੀ ਹੈ, ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਮਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੋਰੀ ਛੁਪੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ, ਲਹੂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਕੱਚੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਾਈਲਡ ਲਾਈਫ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਐਕਟ, 1972 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਹ ਕੱਚੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੰਗੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ ਖੱਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਢੋਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ, 1972 ਦੀ ਅਨੁਸੂਚੀ I, ਭਾਗ I ਅਧੀਨ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਬਾਰੇ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਅੰਤਿਕਾ II ਵਿਚ ਵੀ ਸੂਚੀਬੱਧ ਹੈ। ਨੀਲਗਿਰੀ ਲੰਗੂਰਾਂ ਦੀ ਜੈਵਿਕ/ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਬਚ ਸਕਣਗੇ।
*ਪ੍ਰਧਾਨ, ਨੇਚਰ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਪੰਜਾਬ।
ਸੰਪਰਕ: 98884-56910