ਸੁਲੱਖਣ ਸਰਹੱਦੀ
ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰੌਢ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਹੈ। ਹਥਲੇ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੇ ਪਗਡੰਡੀਆਂ’ (ਕੀਮਤ: 200 ਰੁਪਏ; ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਲੁਧਿਆਣਾ) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ‘ਉਹ ਦਿਸ਼ਾ’ ਅਤੇ ‘ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਭਾਲ’ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਤਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹੈ ਪਰ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕਾਹਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ 1972 ਵਿਚ, ਦੂਜਾ 1998 ਵਿਚ ਤੇ ਹਥਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ 2021 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਂਜ ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 12 ਪੁਸਤਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਖੱਬੀ ਧਿਰ ਦਾ ਸੋਚਵਾਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਸਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਗਤਪੁਰ ਵਿਖੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੀ। ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਵੀ ਸਿਰਜਿਆ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ‘ਸੋਫਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰ’ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਹਿੰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਗਿਆਤਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ, ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਾ, ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼, ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਆਦਿ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਸੇਧ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਹਥਲੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ 25 ਕੁ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ 13 ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਉਹਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ:
ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਾਣੀ ਬਣ ਜਾਵਾਂ
ਕਿਸੇ ਪਿਆਸੇ ਰੁੱਖ ਵਾਸਤੇ…
ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਮਹਿਕ ਬਣਾਂ
ਤੇ ਪੌਣਾਂ ਵਿਚ ਰਚ ਜਾਵਾਂ
ਕੱਚੇ ਘਰ ਤੇ ਛੰਨਾਂ ਮਹਿਕਾਵਾਂ
ਮਿੱਟੀ ਬਣਾਂ, ਫੁੱਲ ਬਣਾਂ
ਵੰਝਲੀ ਬਣਾਂ, ਪੰਛੀ ਬਣਾਂ…
ਕਵੀ ਦੋਸਾਂਝ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਬਣ ਜਾਵੇ। ‘ਧੀਆਂ’ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਧੀਆਂ ਦੀ ਆਰਤੀ ਉਤਾਰਦਾ ਹੈ:
ਧੀਆਂ ਧਨ ਬੇਗ਼ਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹਨ,
ਧੀਆਂ ਹਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਦੌਲਤ
ਧੀਆਂ ਹਨ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਦੌਲਤ
ਧੀਆਂ ਹਨ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਰੌਣਕ
ਧੀਆਂ ਨਗਰ ਖੇੜੇ ਦੀ ਰੌਣਕ...
ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਹੁਸੀਨ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਉਲੀਕਦੀਆਂ ਹਨ। ‘ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ’, ‘ਜਦੋਂ ਤੁਰਿਆਂ ਸਾਂ ਮੈਂ’, ‘ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵਾਂਗਾ’, ‘ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ’ ਅਤੇ ‘ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆਂ’ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਵੇਂ ਭਾਵ ਬੋਧ ਦੀਆਂ ਲਖਾਇਕ ਹਨ।
ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੋਸਾਂਝ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਸੂਖ਼ਮ ਜੋਤ ਦੀ ਲੋਅ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਦੋਸਾਂਝ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਵਿਚ ਅਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਪੂਰਵ ਜਾਣਕਾਰ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਵੀ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਸ਼ਿਅਰ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰਦਾ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਮਸਤਕ ਵਿਚ ਸੁਚਾਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
* ਵਿਖਾਵੇ ਵਾਸਤੇ ਨਾ ਅੱਖੀਆਂ ਵਿਚ ਅੱਥਰੂ ਭਰ ਤੂੰ,
ਮੈਂ ਐਸੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਝੀਲ ਹੈ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਤਰੀ ਹੋਈ।
* ਕਿਸੇ ਪਊਡਰ, ਕਿਸੇ ਸੁਰਖ਼ੀ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਸਾਦਗੀ ਵਿਚੋਂ
ਸੁਹੱਪਣ ਸਿਰਜ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਜਾਵੇਗੀ ਉਹ
* ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਸੋਚਿਆ ਮੈਂ ਜਦ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਹਨੇਰਾ ਸੀ,
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਰ ਪਿਆ ਅੱਗੇ ਸੁਆਗਤ ਲਈ ਸਵੇਰਾ ਸੀ।
ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਹਰ ਸ਼ਿਅਰ ਜਿੱਤਾਂ ਵੱਲ ਸਤਿਕਾਰ ਭੇਜਦਾ, ਸਭ ਦਾ ਆਦਰ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਦਸਮੇਸ਼ੀ ਰਾਹ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੌਢ ਉਮਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚੋਂ ਨਵੀਨ ਫੁੱਲ ਮਹਿਕਦੇ ਹਨ।
* * *
ਆਪਣੇ ਪਲੇਠੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਿੱਧੇ ਰਿਸ਼ਤੇ’ (ਕੀਮਤ: 150 ਰੁਪਏ; ਤਰਕ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਬਰਨਾਲਾ) ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮੁੱਲਾਂਪੁਰ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲੁਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਲੋਭ ਲਾਲਚ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਨੇੜਲੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਦੌੜ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਕਹਾਣੀ ‘ਗੁਵਾਚੇ ਰਿਸ਼ਤੇ’ ਇਸੇ ਪਦਾਰਥਕ ਦੌੜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਾਪੇ ਰੁਲ ਜਾਣਗੇ। ‘ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਿੱਧੇ ਰਿਸ਼ਤੇ’ ਵਿਚ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਘਾਣ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਦੀਪੀ ਪਾਤਰ ਇਸ ਦਾ ਜਿਉਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਖ਼ੂੁਬੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਹਾਣੀ ‘ਪੰਜ ਡਾਲਰ ਦਾ ਨੋਟ’ ਵਿਚ; ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਹੈ ਜੋ ਬਿਗਾਨੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਨਸ਼ਾ ਅੱਜ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ ਕਦਰ ਹਾਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਸੌਦਾਗਰ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਜੇ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਪੈਸੇ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣਗੇ। ਇਸੇ ਸਹਾਰੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਤੁਰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਜਾਣੂ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ (ਸੁੱਕੇ ਖੂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ) ਮੋਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਤੇ ਉੱਥੇ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਵਾਪਸ ਘਰਦਿਆਂ ਦੀ ਸੁੱਖ-ਸਾਂਦ ਪੁੱਛਣ ਆਉਣਾ ਵੀ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਨੂੰ ਤਰਕ ਨਾਲ ਦੂਰ ਕਰਨਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਚਾਲਾਂ, ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਸਪਰੇਅ ਕਰ ਕੇ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਚਲਾ ਪਾੜਾ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇ ਵੀ ਉਘੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ, ਵਾਰਤਾਲਾਪ, ਬੋਲ-ਚਾਲ ਆਦਿ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ: 94174-84337