ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ
ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮਨੁੱਖੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਉੱਚ ਪਧਰ ਦੀ ਕਦਰ ਵਜੋਂ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਜਰਬਿਆਂ, ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੋਟਰ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ; ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਾਹਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੁਕਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਿੱਜੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਨ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਬਣਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਨਿੱਜੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ।
ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਭਾਸਾ ਵਿਚ ‘ਉਦਾਰਵਾਦੀ’ ਸ਼ਬਦ ਅੱਜ ਕਦੀ ਕਦੀ ਪੱਖਪਾਤੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਲਿੰਗ ਵਿਆਹ, ਬੰਦੂਕ ਰੱਖਣ ਦੇ ਹੱਕ ਅਤੇ ਗਰਭਪਾਤ ਵਰਗੇ ਖਾਸ ਟੀਚਿਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਿ਼ਆਦਾਤਰ ਅਖੌਤੀ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪਕ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵੀ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਖਾਸਕਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਅਤੇ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਸ, ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੇਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਜ਼ਾਦ ਚੋਣਾਂ, ਸੁਤੰਤਰ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਰਗੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਇਕਮੱਤ ਹਨ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੋ, ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜੇ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਆਗਿਆ ਮੰਨਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਚੁਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਆਪਣਾ ਕਿੱਤਾ ਚੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲੜਕੇ/ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਚੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਵਧਾਈਆਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਹੋ। ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਅਹਿਮ ਹੈ ਕਿ ਰੋਨਾਲਡ ਰੀਗਨ ਅਤੇ ਮਾਰਗਰੇਟ ਥੈਚਰ ਵਰਗੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਨਾਇਕ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਰਥਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਲਕਿ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵੀ ਮਹਾਨ ਵਕੀਲ ਸਨ। 1987 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਚ ਥੈਚਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਸਮਾਜ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਥੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਜੀਵਤ ਪਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸਾਡੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਿਰਭਰ ਕਰੇਗੀ।”
ਕੰਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਥੈਚਰ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਖਾਸ ਵੋਟਰਾਂ ਦੇ ਤਜਰਬਿਆਂ, ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੂੰ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਡੇਵਿਡ ਕੈਮਰੌਨ ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਐਲਿਜ਼ਬਥ-2, ਕੈਂਟਬਰੀ ਦੇ ਆਰਚਬਿਸ਼ਪ ਜਾਂ ਆਕਸਫੋਰਡ ਅਤੇ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਸ ਨੇ ਜਨਮਤ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ: ‘ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?
ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਤਰਕ ਨਾਲ। ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਖ਼ਾਸਕਰ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਂਝ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਭਾਵੇਂ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਰੇ ਆਦਮੀ ਬਰਾਬਰ ਸੁਤੰਤਰ ਹਨ। ਆਇਨਸਟਾਈਨ ਅਤੇ ਡਾਵਕਿੰਸ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਅਨਪੜ੍ਹ ਨੌਕਰਾਣੀ ਦੀ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਚੋਣ ਦੇ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਰਾਇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਵੋਟਰਾਂ ਬਲਕਿ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੇਧ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬ੍ਰੈਗਜਿ਼ਟ ਰੈਫਰੈਂਡਮ ਵਿਚ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਛੱਡਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਬੋਰਿਸ ਜਾਨਸਨ ਤੇ ਮਾਈਕਲ ਗੋਵ, ਡੇਵਿਡ ਕੈਮ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਕੈਮਰੌਨ ਦੇ ਅਸਤੀਫੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੋਵ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜੌਹਨਸਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਗੋਵ ਨੇ ਜੌਹਨਸਨ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਯੋਗ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਿ਼ੰਮੇਵਾਰੀ ਖੁਦ ਲੈਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਰਾਦੇ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਗੋਵ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਜਿਸ ਨੇ ਜੌਹਨਸਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਨੂੰ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਤਲ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਗੋਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਚਾਲ-ਚਲਨ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ- “ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਰੀਅਰ ਦੇ ਹਰ ਪੜਾਅ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਹੀ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ?’ ਅਤੇ ‘ਤੁਹਾਡਾ ਦਿਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ?’” ਗੋਵ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬ੍ਰੈਗਜਿ਼ਟ ਲਈ ਇੰਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜੇ, ਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬੋਰਿਸ ਜੌਹਨਸਨ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ; ਭਾਵ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਉਂਝ, ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬਿੰਦੂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ (ਇਹ ਪੇਈਚਿੰੰਗ ਜਾਂ ਸਾਂ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿਚ ਹੋਵੇ) ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਲ ਵਿਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਕਠਪੁਤਲੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਜਰਮਨ ਵਿਚ ਹਿਟਲਰ, ਇਟਲੀ ਵਿਚ ਮੁਸੋਲਿਨੀ, ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿਚ ਸਟਾਲਿਨ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਡੋਨਲਡ ਟਰੰਪ ਨੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨੀਕੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ 2014 ਅਤੇ 2019 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਉਪ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਖੇਡ ਖੇਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
*ਖੋਜਾਰਥੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।